Potemkin Zırhlısı'nın gösterime girişinin üzerinden bir asır sonra, Sergei Eisenstein'ın başyapıtı, Pet Shop Boys'un beğeni toplayan bestesi eşliğinde hem sinemalarda hem de dijital platformlarda yeniden seyirciyle buluşuyor. Bu yazıda, filmi sinema tarihinin en çalkantılı ve aynı zamanda en etkileyici dönemlerinden birinin bağlamında değerlendiriyoruz.

Lenin ünlü sözünde, “Tüm sanatlar içinde bizim için en önemlisi sinemadır,” demişti. BFI’nın 1991’de yayınladığı Erken Dönem Rus Sineması VHS koleksiyonunun da kanıtladığı gibi, II. Nikolay döneminde de etkileyici filmler yapılmıştı. Fakat ülkenin muazzam büyüklüğü, ekipman kıtlığı ve Çar’ın bu yeni mecraya duyduğu derin şüphe, sinemanın gelişimini engellemişti.

Devrimden sonra sinema endüstrisini kamulaştıran Lenin, sinemacılar yetiştirmek için Devlet Sinema Enstitüsü’nü (VGIK) kurdu ve Moskova’nın yanı sıra Ukrayna, Gürcistan ve Belarus’ta stüdyolar tesis etti. Ajitasyon-propaganda trenleri ve kamyonları, haber filmlerini ve eğitici filmleri SSCB’nin en ücra köşelerine taşıdı. Neredeyse sıfırdan başlayan üretim, 1922’de 38 olan uzun metraj film sayısının 1928’de 109’a yükselmesini sağladı. Bu filmler, tehlikeli fikirlerin yayılmasını önlemek için dikkatle kurgulanan seçilmiş yabancı yapımlarla birlikte, 2.730 sinemada ve 4.680 işçi kulübünde gösterildi.

1920’lerdeki Sovyet sinemasına dair yaygın kanı, bir Gulag kampına gönderilme korkusuyla propaganda eserlerini ciddiyetle onaylayan, sıralar halinde oturmuş toplu yoldaşlar imgelerini içerir. Önde gelen film yapımcıları da ‘formalist hata’ yapma korkusu içinde yaşıyordu. Birçoğu, Marksist diyalektiğin yaratıcı seçimleri üzerindeki etkisini ve Bolşeviklerin devrimci niyetleri ile Sergei Eisenstein’ın Potemkin Zırhlısı‘nda (1925) bu denli yenilikçi bir coşkuyla sergilediği beş onaylı montaj tekniği arasındaki bağlantıyı ana hatlarıyla çizen yoğun teorik kitaplar yazmıştı.

Ancak, uzun metrajlı filmler siyasi mesajları yaymak ve devrimci kahramanların davranışlarıyla kitlelere ilham vermek için yapılırken, gösterimde aynı zamanda bol miktarda dram ve komedi de vardı. Hatta ara sıra bir taşlama (satir) filmi de sansörlerin elinden sızmıştı. Sessiz sinema döneminde çalışan yönetmenler tutkulu sinemaseverlerdi ve görüntüleri bağlama ve çarpıştırma konusundaki fikirleri, Avrupa’nın geri kalanı ve hatta Hollywood üzerinde derin bir etki yarattı. Nitekim, bir asır sonra bile Sovyet mirası, pop promosyonlarında, reklamlarda, video oyunlarında ve gişe rekorları kıran aksiyon filmlerindeki o hızlı kurgu sekanslarında hala belirgin durumda.

The Extraordinary Adventures of Mr. West in the Land of the Bolsheviks (1924)
Bay West’in Bolşevikler Ülkesindeki Olağanüstü Maceraları

Lev Kuleshov, montajın babası olarak tarih kitaplarındaki yerini almıştır; zira onun ‘Kuleshov efekti’, yan yana getirilmiş veya bağlantılı görüntülerin ilişkisel, psikolojik, entelektüel ve metaforik potansiyelini göstermesinin ardından, 1920’ler Sovyet sinemasının temel taşı haline gelmiştir. Konstrüktivist ve fütürist teoriye dayanan montaj, sessiz sinemayı dönüştürmüş ve günümüzde de etkisini sürdürmektedir.

Ancak, bıraktığı mirasın ne kadar yüce olduğuna bakılmaksızın, Kuleshov o sıralar henüz yirmili yaşlarında ve sadece film yapmak isteyen bir gençti. Zevkleri her zaman Kremlin’deki denetçilerinkiyle örtüşmezdi ve 1924 yapımı, slapstick ve satiri harmanlayan bu son derece eğlenceli film, acil devrimci idealleri ihmal ettiği gerekçesiyle yasaklanmıştı. Yine de, Mack Sennett ve D.W. Griffith’e yapılan parodik göndermelerin arasında, Bolşevik yönetime yönelik örtülü eleştiriler de vardır: Filmde, zengin Amerikalı patriyot West’i (Porfiri Podobed), tüm Sovyet vatandaşlarının barbar olduğuna dair olan inancını sömürerek dolandıran Moskovalı bir hırsız olan Zhban’dan (Vsevolod Pudovkin), yardımcısı Kovboy Jeddy (Boris Barnet) kurtarmak zorunda kalır.

Aelita (1924)