Bir yönetmen ve senarist, romancı ve tiyatro yönetmeni. Zaman zaman sahne tasarımcısı, oyuncu ve fotoğrafçı. 1950'de Gdansk'ta doğdu. Varşova'daki Güzel Sanatlar Okulu'ndan 1970 yılında, Łódź'daki Devlet Film, Televizyon ve Tiyatro Yüksek Okulu'nun yönetmenlik bölümünden 1975 yılında mezun oldu. Szulkin 1993'ten bu yana mezun olduğu okulda dersler vererek geleceğin yönetmen ve senaristlerini yetiştiriyor.

Kariyerine animasyonla başladı, ardından kısa belgeseller, şiirsel ve müzikal izlenimler, kendi senaryolarıyla uzun metrajlı filmler ve sahne ve Televizyon Tiyatrosu yapımlarının yaratıcısı olarak tanındı. İlk uzun metrajlı filmi Golem (1979) ve Wojna światów - Następne stulecie, O-Bi, O-Ba'yı içeren bilim kurgu filmleri "tetralojisi" ile ün kazandı. Koniec cywilizacji ve Ga, ga. Chwała bohaterom.

Szulkin, Madrid'deki Uluslararası Film Festivali'nde Grand Prix ve FIPRESCI ödülünü de alan Golem ile 1980'de 7. Film Festivali'nde Gdańsk'ın Kahverengi Aslanları ödülüne layık görüldü. Aynı yıl Trieste'de düzenlenen Uluslararası Film Festivali'nde de Jüri Özel Ödülü'nü alan Wojna światów - Następne stulecie ile 1982'deki festivalde Grand Prix'nin yanı sıra en iyi yönetmen ve senaryo ödüllerine layık görüldü.

Artık neredeyse sadece bilim-kurgu filmlerinin yönetmeni olarak tanınan Szulkin, kariyerinin başlarında Polonya Ortaçağ edebiyatından ilham almıştı. Narodziny i Dziewcę z ciortem ve Oczy uroczne adlı kısa filmlerinde yönetmen, Oskar Kolberg'in Lud koleksiyonunda bulunan ve pagan dönemine kadar uzanan halk temalarından, tören şarkılarından, masal ve baladlardan ve bir başka 19. yüzyıl halk edebiyatı derleyicisi olan Kazimierz Władysław Wójcicki'nin yazılı kayıtlarından yararlandı. Szulkin ayrıca biçimsel açıdan sofistike olan bu filmler için ortaçağ resim ve çizimlerine dayanan görsel konseptler yarattı.

Kino dergisindeki Hanna Samsonowska (12/1977) ve Literature dergisindeki Jan Słodowski (7/1985) dahil olmak üzere, yönetmenin çalışmalarının ilk aşamalarını anlatan eleştirmenler sıklıkla onun kötülüğe olan hayranlığını vurgular. Bu tema, Szulkin'in Polonya bilim-kurgu sinemasıyla özdeşleştirildiği Golem'den başlayarak, farklı şiirselliklerle sürdürdüğü sonraki uzun metrajlı filmlerinde de yer alır.

Onunki, tartışmasız orijinal özelliklerle karakterize edilen çok özel bir bilim-kurgu türüdür. Bireyler birbirlerine yakın olabilirler, ancak toplum bir bütün olarak her zaman bireye karşı düşmandır. Ayrıca, bir bireyin karşısında hiçbir şansının olmadığı daha güçlü bir düşmandır. Filmlerinin senaryoları, ünlü tetralojisinin temelini oluşturan minyatürler gibidir. Çoğu hem koleksiyon olarak hem de ayrı parçalar halinde yayımlanmıştır. 2006'da yayınlanan baskı dört eserden oluşuyor ve önemli bir başlık taşıyor: Socjopatia / Sosyopat.

Szulkin'in sanatsal mirası üzerine bir deneme kaleme alan Mirosław Przylipiak, yönetmenin erken dönem filmi Życie codzienne'i, yaratıcı çalışmalarına hakim olan temanın ilk göstergesi olarak işaret eder: bireyin ihtiyaçları ile toplumu yöneten kurallar arasındaki ayrışma. Bu film, evli bir çiftin günlük faaliyetlerin dayanılmaz tekrarlarıyla dolu hayatını anlatır.

"Życie codzienne" dıştan bakıldığında sıradanlığın tekdüze ritüelinin bir tasviridir, ancak daha derin katmanında bireyin sosyal yaşamla, toplumsal normlar ve geleneklerle olan ilişkisini barındırır. Filmdeki evli çift, bireysellik ve mahremiyetten yoksun bırakılmış, kendi dışlarındaki düzen tarafından ele geçirilmelerine tamamen izin vermiş, günlük yaşamın sözde gönüllü faaliyetlerinin katılığını içselleştirmiştir. (Kino, 2/1988)

Film eleştirmeni ve Szulkin'in filmlerinden birinin ortak senaristi olan Tadeusz Sobolewski, Kobiety pracujące filminde insanların nesneleştirildiğini görür. Szulkin, insanların "programlanmış makineler gibi hareket etmesine" yol açan icra edilen faaliyetlerin ritüelini tasvir eder (Gazeta Wyborcza, 15.09.2003). Mirosław Przylipiak'ın Szulkin'in tetralojisindeki "dışsallık ve mahremiyet" üzerine yazdığı gibi, "Her filmde karakterler arasında gerçek bir anlayış ipliğinin oluştuğu bir ya da iki sahne vardır, ama daha fazlası yoktur."

Szulkin altı uzun metrajlı filme imza atmıştır. Bu çok fazla bir rakam değil ama auteur teorisi açısından konuşmak için yeterince bütünlüklü bir çalışma. Yönetmen, bilimkurgu türünün bilinen ve bazen şematik olan birçok çözümünü kullanıyor, ancak türe özgü teknikleri sanatsal vizyoner yönlerle zenginleştirirken, grotesk unsurları kullanıyor, komedi ve ciddiyet arasında denge kuruyor. Szulkin'in hiçbiri komik olma amacı taşımayan filminin gösterimleri sırasında zaman zaman kahkaha tufanları kopmasının bir nedeni var.

"Szulkin bir mizahçı mı?" diye soran Tadeusz Sobolewski, hemen bir teşhis koyuyor: "Dünyanın kusurlarının affedilmesine izin veren bu tür bir mizahtan yoksun görünüyor. O [...] maksimalizmini peri masallarının parodik kisvesi altında ifade ediyor. Filmleri derin bir ciddiyetle kaplıdır." (Gazeta Wyborcza, 15.09.2003)

Szulkin bilim-kurguda geleceği, bugünü ve evrensel meseleleri tasvir etmek için kullanabileceği bir hayal gücü buldu. Groteskin dili, filmlerini ciddiyetlerinden mahrum bırakmadan daha geniş bir izleyici kitlesi için "sindirilebilir" hale getirmesini sağlar. Bu yöntem onun tetralojisini, özellikle de Szulkin'in en ünlü ve sıklıkla analiz edilen filmi Wojna światów - Następne stulecie'yi başarılı kılmıştır.

Wojna światów'un başarısı başka bir şeyden de kaynaklanıyordu. O geniş izleyici kitlesi - dönemin Polonyalı izleyicileri - Szulkin'in filminde kendilerini ve gündelik hayatlarını bulabiliyorlardı. Onların gözünde Wojna światów geleceğin değil, bugünün kıyamet vizyonuydu.

Krzysztof Loska, editörlüğünü Grażyna Stachowna ve Joanna Wojnicka'nın yaptığı Autorzy kina polskiego / Polonya Sinemasının Yazarları (Krakow, 2004) adlı kitapta Szulkin'in film yapımcılığına ilişkin bir incelemesinde şöyle yazmıştır: "Kıyamet tahayyülü her şeyden önce şimdiki zamanın deneyiminden türer. Sadece geleceğin bir öngörüsü değil, aynı zamanda mevcut durumun bir teşhisidir".

1981'de üretilen ve 1983'te dağıtılan Wojna światów, "mevcut durumun teşhisi" olarak sansasyon yarattı. Sıkıyönetim dönemindeki Polonya gerçekliği, vatandaşların yaşamları üzerinde sokakta bile görülebilen bir kontrol sisteminden oluşuyordu. İşyerlerinin denetlenmesi, gerekli malların karneye bağlanması ve diğer pek çok küçük, kasıtlı olarak kurgulanmış sıkıntı Polonyalıların günlük yaşamlarını etkiliyordu.

Mirosław Przylipiak, Szulkin'in önceki uzun metrajlı filmlerinin bağımsız ruhu hakkında yazdı: "Anti-totaliter temalara ayrılmaz bir şekilde bağlı olmasına rağmen kendine özgü bir tarz yarattı" (Kino, 4/1992). Yönetmen, son filmi Ubu król / Ubu Roi'den sonra Ewa Likowska ile yaptığı bir söyleşide (Przegląd, 38/2003) şunları söyledi,

Neredeyse tüm filmlerim doğası gereği politik olarak algılandı. Çoğu zaman onları bir tür tuhaf komedi, belki de sosyolojik denemeler olarak düşündüm... Hiçbir zaman 'doğrudan' politik filmler üretmedim. [Genelleme, metafor... Ben bunlara daha yakınım.

Szulkin'in filmlerini komünist rejime karşı bilim-kurgu kılığına girmiş tezler olarak algılayanlar, Polonya'daki siyasi dönüşümün hemen ardından çekilen Femina ile hayal kırıklığına uğradılar. Szulkin bu kez bilimkurgu diliyle değil, grotesk hale getirilmiş gerçeklik unsurlarıyla çalışıyordu. Burada ironinin kılıcı herkese ulaşıyor. Zulmedenler ve kurbanlar yönetmenin alaycılığını hak ediyor, komünizm ve din adamlığıyla dalga geçiyordu.

Hem Femina hem de kısa Mięso, bizi köleleştiren hem eski hem de yeni davranışlarla alay ederek yeni Polonya'da kendini bulma girişimleridir. Yönetmen martiroloji ve ulusal sembollerle acımasızca dalga geçiyor ve kutsallığı lekeliyor çünkü ona göre kutsallığa yönelik adanmışlık tutumu insanları - bu durumda Polonyalıları - bağımsız düşünme yeteneğinden yoksun bırakıyor.

İzleyiciye bu yeni dille hitap eden Szulkin, ulusun tarihini önemsizleştiriyor. Mięso'nun başında "İroni, Polonya'nın son tarihiyle ayrılmaz bir şekilde bağlantılıdır" sözleri yer alıyor. Yönetmen, Polonya'nın yakın tarihinin kısa bir versiyonunu ironik bir şekilde anlatıyor ve piyasadaki eksiklikleri önemli bir mesele haline getiriyor - bir ölçüde adil ve gerçeklere dayandırarak. Tadeusz Sobolewski film hakkında şunları söyledi,

Szulkin olağanüstü bir kahramanlık etkisi yaratmayı başarmıştır. Gördüğümüz ve dinlediğimiz şey, tarih mantığının konuşma dilindeki bir kavramıdır. (Kino, 11/1993)

Yönetmen on yılını Alfred Jarry'nin Kral Ubu'sundan yola çıkarak bir film yapmakla geçirdi. Kral Ubu ve tebaasının grotesk karakterlerinde, günümüz Polonyalılarının aptallığının ayna görüntüsünü gördü. Sobolewski Ubu król hakkında yazdı (Gazeta Wyborcza, 16.01.2004):

Szulkin'in filmi ciddiyetle kaplı, -tüm eserlerinde olduğu gibi- hayal kırıklığı, korku ve tiksintiyle dolu. Ubu król ne sürrealist bir eğlence ne de politik sınıfın dolaysız bir hicvi - hayal kırıklığı anındaki dünyamızın karikatürize edilmiş bir görüntüsü.

Piotr Szulkin doğal bir provokatördür, filmleri provokasyon yoluyla düşünmeyi, harekete geçmeyi ve içinde yaşadığımız dünyayı değiştirmeyi amaçlar.

Ewa Nawój

www.culture.pl'den orjinali Lehçe olan metnin İngilizce çevirisinden Türkçeye çevrilmiştir.