Luis García Berlanga, yüzüncü doğum yıldönümünde, ülkesinde yeni bir ilgi patlaması yaşıyor. Thomas Graham, neden İspanya dışında daha iyi tanınmadığını soruyor.

Bunun nasıl olduğu konusunda bazı tartışmalar var. İspanya’daki idam cezasını hicveden Cellat’ın Eylül 1963’te Venedik Film Festivali’nde gösterilmesinden sonra olabilir – ya da İspanya’yı alaya alan Hoş Geldiniz Bay Marshall! (1953) filminin İkinci Dünya Savaşı sonrasında Avrupa’nın yeniden inşası için ayrılan ABD parasından İspanyolların pay alma umutlarını alaya almasından sonra da olabilir. Her halükarda, İspanya’nın o zamanki diktatörlüğünün bakanlarından biri, yönetmen Luis García Berlanga’dan gelen son rahatsızlığı şu sözlerle bildirdi: “Tabii ki Berlanga bir komünist.” Bunun üzerine diktatör Francisco Franco, “Hayır, o daha kötü bir şey: O kötü bir İspanyol” diye cevap verdi.

İspanya’nın Faşizm Sonrası Çılgın Partisi

Bu küçük anekdot kimseyi Berlanga’nın kendisinden daha fazla memnun etmedi. Diktatörlük süresince yönetmen, İspanya’nın kültürel geleneklerine ve aile, kilise ve ulusa duyulan saygıya uymayan filmler yaptı. Franco haklıydı: Berlanga bir komünist değildi. Olsa olsa bir anarşistti. Ancak bu bile, yaklaşık olarak başlıklı bir biyografisi olan biri için muhtemelen çok fazla dayatılmış disiplin içeriyordu: Hoş geldiniz Bay Berbat: Kaotik Anılar.

Berlanga, 1921’deki doğumunun üzerinden yüz yıl geçtikten sonra İspanya’da yeniden ilgi görmeye başladı. İspanya tarihinin olağanüstü bir dönemini yaşamış olan Berlanga 10 yıldan biraz fazla bir süre önce öldü. Gençliğinde İspanya İç Savaşı’nda Cumhuriyetçiler safında savaştı; İkinci Dünya Savaşı sırasında, görünüşe göre hapisteki babasını idam mangasından kurtarmak için, Doğu cephesinde Naziler için savaşmaya gönderilen İspanyol askerleri olan Mavi Tümen’e gönüllü olarak katıldı. Diğer sanatçılar sürgüne giderken, Berlanga diktatörlük boyunca İspanya’da kaldı ve daha sonra geçiş sürecine ve bugünkü İspanya demokrasisine katıldı. Ülke onun yaşamı boyunca dönüştü.

Berlanga 1951’den yüzyılın başına kadar, bir kısmı İspanya’nın en büyük senaristlerinden biri olan Rafael Azcona ile birlikte olmak üzere 17 uzun metrajlı film yaptı. Berlanga bunların komedi olduğunda ısrar ederek önemlerini küçümseme eğilimindeydi. Aslında öyle olsalar da, onlar da bir auteur’ün filmleriydi. Bugün İspanya’daki eleştirmenler ve yönetmenler Berlanga’nın çalışmalarını İspanyol sineması için temel olarak görüyor. Büyük çağdaş İspanyol film yönetmeni Pedro Almodóvar, Berlanga ve Luis Buñuel’i tüm İspanyol filmlerinin kendilerinden türediği iki usta olarak tanımladı. Ve dışarıdan bakan herkes için Berlanga’nın her filmi İspanya’nın bir dönemine açılan bir kapıdır ve Monty Python’un başkalarını son derece İngiliz olarak etkilemesi gibi, İspanyol bir şeye göz atma hissi uyandırır.

Mizah sansüre karşı en iyi araçtır: sinemada mizahla söylenen gerçekler daha az tehlikeli görünür – Dr Lucía Tello Díaz

İspanyol gazeteci ve yakın tarihli bir biyografinin yazarı Miguel Ángel Villena, Berlanga’yı büyük bir yönetmen yapan şeyin ne olduğu sorulduğunda, filmlerinde evrensel ve yerel olanı birbirine bağlama biçimine işaret ediyor. The Executioner buna bir örnek. Kendine ait bir ev ve dolayısıyla bir eş bulamadığı için hayal kırıklığına uğrayan bir adamın, işin avantajları için cellat olmasıyla sonuçlanan ve aslında hiç kimseyi öldürmek zorunda kalmamayı umut eden bir görgü komedisi. “1963’te, Franco diktatörlüğünün ortasında çekildi,” diyor BBC Culture’a. “O yıl İspanya’da bir komünist parti liderini vurdular. Dolayısıyla bu, dönemin İspanya’sını merkeze alan, ölüm cezasına karşı bir film. Ama aynı zamanda mütevazı insanların bir daire sahibi olmak için göstermeleri gereken çabaların evrensel bir benzetmesi. Cellat, yaşam ve yaşanacak bir yer için verilen mücadeleyle ilgili.”

Berlanga bu gibi filmlerle diktatörlük döneminde sürekli sansürle uğraştı. O dönemde çektiği filmlerin çoğu önemli değişiklikler gördü, bazıları ise senaryodan öteye geçemedi. Ancak hiciv tarzı muhtemelen onu daha kötüsünden kurtardı. Karanlık ve anarşik, kimseyi esirgemedi. Örneğin Plácido, küçük bir kasabanın ileri gelenlerinin her birinin Noel arifesinde bir fakiri evlat edindiği gerçek bir olaya dayanıyordu. Katolik burjuvazinin sahte dindarlığıyla alay eder – ama pis, eli kolu bağlı yoksullar da bir o kadar alay konusu olur. Daha politik bir film yapımcısının ahlaki netliğinin hiçbiri yoktur. Bunun yerine, herkes uzlaşmacı ve işbirlikçi ama bir şekilde de sempatik. Profesör, film eleştirmeni, yönetmen ve senarist Dr. Lucía Tello Díaz BBC Culture’a yaptığı açıklamada, “Kimse özünde iyi ya da kötü değildi, bu da eleştiriyi sulandırdı, daha doğrusu dağıttı” diyor. “Ve mizah sansüre karşı en iyi araçtır: sinemada mizahla söylenen gerçekler daha az tehlikeli görünür.”

‘Kökleri İspanyol tarihine dayanıyor’

Berlanga’nın bir auteur olarak imzası – filmlerini bu kadar tanınır kılan şey – kalabalıkların ve uzun çekimlerin bir arada kullanılmasıdır. Pek çok sahnede, fırsat buldukça kadraja dalan ve kendi amaçları uğruna sürekli birbirlerinin sözünü kesen bir oyuncu korosu vardır. Sonuç kakofonidir ve Berlanga film setlerinde kaosu ön plana çıkarma eğilimindedir. Ama gerçekte, süreç teknik ve ince bir koreografiydi. Tello Díaz, “Uzun çekimlerdeki ustalığı kanıtlanmış bir gerçek,” diyor. “Andrei Tarkovsky ile karşılaştırılabilir – Tarkovsky’nin uzun çekimleri bıkıp usanmadan analiz edilmişken, Berlanga’nınkiler henüz keşfedilmedi.”

İspanyol eleştirmenlerin Berlanga ve Buñuel’den aynı nefeste bahsetmesine neden olan şey, mizahla aldatıcı bir şekilde hafifletilmiş bu anlatım ve teknik ustalığıdır. Bu da Buñuel dünya çapında tanınırken Berlanga’nın İspanya dışında pek bilinmemesini garip kılıyor. Filmleri gösterime girdikleri dönemde uluslararası festivallerde gösterildi ve hatta bazı ödüller kazandı, yani eleştirmenlerce takdir edilmedikleri söylenemez. Ama bir şekilde akılda kalmadılar ve zamanla hafızalardan silinip gittiler.

Bunun muhtemelen çok özel bir nedeni var ve Berlanga’nın filmlerinde sıklıkla kullanılan, altyazı veya dublaj için benzersiz bir zorluk oluşturan uzun çekimler ve kaotik oyuncu korosuyla ilgili. Bu Ingmar Bergman’ın Yedinci Mühür’ü değil, Ölüm ve bir şövalye kibarca sırayla satranç oynayarak konuşuyorlar. Berlanga’nın filmlerindeki diyaloglar baş döndürücü bir serbestlik içindedir. Villena, “Önemsiz bir nokta gibi görünüyor ama çok önemli,” diyor. “Tüm bu insanların aynı anda konuşması biz İspanyollar için bile bir meydan okumadır.”

Daha genel olarak, evrensel temalara değinmelerine rağmen, Berlanga’nın filmleri İspanya’nın Avrupa’nın daha az bilinen bir parçası olduğu bir dönemde çok yerel hikayelere odaklanıyordu. Universidad CEU-Cardenal Herrera’daki Luis García Berlanga Kürsüsü’nün direktörü Profesör Begoña Siles Ojeda BBC Culture’a yaptığı açıklamada, “Filmler genellikle İspanyol tarihine, farklı zamanlarda yaşadıklarımıza dayanıyor” diyor. Ojeda, Katalan bir işadamının avuçlarını yağlamaya ve doğru politikacıları ürününe ortak etmeye çalıştığı, çökmekte olan bir aristokratın malikanesinde geçen The National Shotgun filmini örnek gösteriyor. Geç Francoculuk ve Katalan burjuva sanayici arketipi hakkında bir fikriniz yoksa, olan bitenin sadece yarısını anlayabilirsiniz.

Berlanga’nın filmleri, İspanyol kültürünün uzun geleneği içinde çalışarak daha da geriye uzanıyor. Siles Ojeda, kara mizahın, ölümün sürekli varlığının Goya ve Velázquez’in tablolarını anımsattığını söylüyor. Berlanga’nın mizahı ayrıca Carlos Arniches’in sainetes’inden (yerel tarzda ve genellikle işçi sınıfı yaşamına odaklanan tek perdelik komik tiyatro parçaları) etkilenmiş ve Ramón del Valle-Inclán’ın esperpento’sundan, genellikle toplumu eleştirmek için gerçekliğin deforme edildiği ve karikatürize edildiği ironik bir edebi türden etkilenmiştir. Tello Díaz, “Bu ton Berlanga’nın icadı değildi – Cervantes, Quevedo, Valle Inclán ve Mihura bunu edebiyatta zaten yapmıştı,” diyor. “Ama Berlanga bunu sinemada başka hiç kimsenin yapmadığı şekilde kodladı.”

Berlanga’nın çalışmalarındaki tüm bu özellikle İspanyol unsurlar, onun neden hiçbir zaman uluslararası bir izleyici kitlesi bulamadığını açıklıyor. Ancak İspanyol izleyiciyi de sürekli olarak bulamadı. En iyi filmlerinin çoğu diktatörlük döneminde çekildi ama ülkede geniş çapta gösterilmek için mücadele etti. Bu kısmen yetkililerin işiydi. Ancak filmlerini izlemek de rahatsız edici olabiliyordu. Siles Ojeda, o dönemde İspanyolların “eleştirmeyen, ironik ve grotesk bir yönü olmayan” daha basit türde komediler izlediğini söylüyor.
Berlanga’nın yerli gişe hasılatı 1975’te diktatörlüğün sona ermesinden sonra geldi. Önceki filmlerinin siyah-beyazı yerini renkliye bıraktı; sansürden kurtulan mizahı abartılı hale geldi. Berlanga’nın her zaman erotizme karşı özel bir saplantısı vardı ve şimdi bu saplantı, örneğin The National Shotgun’da vücut kıllarından oluşan koleksiyonuyla huysuz Marki Leguineche şeklinde filmlerine girmeye başladı. Bu değişim herkesin hoşuna gitmedi. Siles Ojeda, “Önceden mizah daha çapkın ve zarifti,” diyor. “Ama İspanya belli bir özgürlük içinde yaşamaya başlayınca daha da bayağılaştı.”

Bu değişim Berlanga’nın İspanya’da yaşadığı değişimleri yansıtma yollarından sadece biriydi. Berlanga’nın 20. yüzyılın ikinci yarısında çektiği 17 film bir araya getirildiğinde, bir ülkeyi tarihinin dönüştürücü bir döneminden geçiriyor. Bu yüzden sık sık İspanyol toplumunun en büyük vakanüvisi olarak görülür. Öyle de – ama Berlanga’nın süzgecinden geçen İspanya, karikatürlerle anlatılan bir tarih. Villena, “Karikatür abartılı bir portredir, ama sonuçta yine de bir portredir,” diyor. “Eğer bir okulda tarih öğretmeni olsaydım, öğrencilerime 20. Yüzyıl İspanya’sını öğretmek için birkaç Berlanga filmi izletirdim. Hiç şüphesiz.”

Thomas Graham

www.bbc.com’dan SinemaNova için çevrilmiştir.

Luis García Berlanga Filmlerini İzlemek İçin Tıklayınız